Psychoterapia behawioralno-poznawcza

Terapia poznawczo-behawioralna jest jasno sprecyzowaną, zorientowaną na cel formą psychoterapii. W przeciwieństwie od innych terapii zajmuje się głównie teraźniejszością, a nie przeszłością, wychodząc z założenia, że każdą bolesną emocję i nieodpowiednie zachowanie da się zmienić, nawet jeżeli są one mocno utrwalone i trwają wiele lat.

Terapia poznawczo-behawioralna jest formą psychoterapii, która skupia się przede wszystkim na myślach, emocjach i zachowaniach człowieka. Zakłada, że nie same wydarzenia w zewnętrznym świecie i doświadczenia na nas wpływają, ale to, jak je interpretujemy, jakie nadajemy im znaczenie, jaką przypisujemy im rolę. Te interpretacje wpływają na nasze zachowanie. Taki charakterystyczny sposób postrzegania i rozumienia rzeczywistości kształtuje się i zmienia przez całe życie człowieka, podobnie jak sposób reagowania na różne wydarzenia. Zdarza się, że powstają interpretacje świata, które wywołują przykre i bolesne emocje, powodują cierpienie. Takie interpretacje i emocje wpływają na nasze zachowanie w negatywny sposób – pod ich wpływem zachowujemy się tak, że żyje nam się gorzej, co na nowo wywołuje przykre emocje, które to wywołują i wzmacniają negatywne zachowania. Ten proces dotyczy wszystkich ludzi, ponieważ każdy w jakimś okresie swojego życia interpretuje wydarzenia w sposób wywołujący bolesne emocje, co powoduje jego negatywne i pogłębiające zły stan zachowania.

Zdarza się jednak tak, że ten proces dotyczy bardzo dużego wycinka, albo i całego życia osoby, dotyka bardzo ważnej sfery życia, jest mocno utrwalony, trwa bardzo długo lub poważnie utrudnia czyjeś funkcjonowanie. W takich sytuacjach mamy do czynienia z zaburzeniem psychicznym lub poważnym problemem psychologicznym, który wymaga leczenia. Celem terapii poznawczo-behawioralnej jest rozpoznanie tych negatywnych myśli i przekonań, zaobserwowanie ich zgubnego wpływu na emocje i wpływu emocji na zachowanie, a następnie takie przeformułowanie przekonań, aby w ich następstwie pojawiały się zdrowsze emocje, a pacjent nie zachowywał się w bolesny dla siebie i innych sposób.

Na czym skupia się podejście poznawczo-behawioralne?

W przeciwieństwie do innych nurtów w psychoterapii, a szczególnie psychoterapii psychodynamicznej i psychoanalizy, podejście poznawczo-behawioralne skupia się przede wszystkim na myślach i emocjach, do których mamy dość łatwy dostęp oraz na widocznych gołym okiem działaniach, a nie na nieświadomych i podświadomych elementach człowieka. Ponadto zajmuje się przede wszystkim teraźniejszością, a nie przeszłością, wierząc, że każdą bolesną emocję, negatywne przekonanie i nieodpowiednie zachowanie da się zmienić, nawet jeżeli utrwaliły się bardzo wcześnie i trwają wiele lat.

Terapia poznawczo-behawioralna jest konkretną, zorientowaną na cel formą psychoterapii. Ma bardzo jasną strukturę, zwykle z góry określony czas trwania i procedurę, jest oparta na zadaniach, ćwiczeniach i edukacji, w przeciwieństwie do innych, tzw. zorientowanych na osobę terapii, które stawiają bardziej na szczerą, otwartą, intymną i spontaniczną rozmowę oraz pokładają nadzieję w relacji terapeutycznej. Kolejną różnicą pomiędzy psychoterapią poznawczo-behawioralną a innymi szkołami (przede wszystkim terapią psychodynamiczną i psychoanalizą) jest czas jej trwania – terapia poznawczo-behawioralna w przeciwieństwie do wielu innych jest terapią krótkoterminową.

Skąd się wzięła CBT?

Korzenie terapii poznawczo-behawioralnej sięgają początków dwudziestego wieku, kiedy powstała i zaczęła się rozwijać terapia behawioralna. W połowie dwudziestego wieku stała się niezwykle popularna i szeroko stosowana, szczególnie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, które zafascynowane były behawiorystycznymi teoriami uczenia się stworzonymi przez Iwana Pawłowa i Johna Watsona.

Eksperymenty dotyczące uczenia się przez warunkowanie, które Pawłow i Watson przeprowadzali na zwierzętach miały tak przekonujące wyniki, że szybko zostały zaadaptowane dla człowieka i wykorzystane do skonstruowania terapeutycznej metody systematycznej desensytyzacji, przydatnej w leczeniu zaburzeń nerwicowych. We współczesnej klasyfikacji zaburzeń psychicznych coraz rzadziej mówi się o zaburzeniach nerwicowych (a jeszcze rzadziej o neurozach, jak je kiedyś nazywano), nazwę tę zastąpiono sformułowaniem „zaburzenia lękowe”, a systematyczna desensytyzacja jest wciąż jedną z najczęściej stosowanych i najskuteczniejszych, jeśli nie najskuteczniejszą, metodą leczenia niektórych zaburzeń lękowych (np. fobii).

Terapię behawioralną rozwijano jako alternatywną metodę leczenia zaburzeń psychicznych wobec psychoanalizy, która była szeroko krytykowana jako nieskuteczna. O ile terapia behawioralna doskonale sprawdzała się w leczeniu zaburzeń lękowych, nie odnosiła podobnych sukcesów w leczeniu depresji.

W latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku przez Aarona Becka stworzona została terapia poznawcza, która choć wzorowała się na dokonaniach wcześniejszych psychoterapeutów, może zostać uznana za pierwszą wersję terapii poznawczej. Szybko zyskała popularność i wiele badań poświęcono na sprawdzanie i naukowe udowodnienie jej skuteczności. Metoda stworzona przez Aarona Becka szczególnie przydatna była w leczeniu depresji. To był jeden z powodów, dla których warto było połączyć siły terapii behawioralnej i terapii poznawczej i tak w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych metody poznawcze i behawioralne zostały wykorzystane do stworzenia psychoterapii poznawczo-behawioralnej. Było to możliwe między innymi dlatego, że oba podejścia do psychoterapii miały wiele wspólnych cech, przede wszystkim nastawienie na cel i skupienie na teraźniejszości, a nie na przeszłości, jak jest w przypadku psychoanalizy.

Równolegle od lat pięćdziesiątych Arnold Lazarus tworzył swoją metodę psychoterapii niezwykle zbliżoną do psychoterapii poznawczo-behawioralnej, poszerzoną jednak o pewne elementy. Terapia poznawczo-behawioralna stała się tak popularna i uważana jest za tak skuteczną, że w niektórych krajach (między innymi w Wielkiej Brytanii) jest podstawową metodą psychoterapii promowaną i finansowaną przez publiczną opiekę zdrowotną. Na całym świecie powstało wiele towarzystw zajmujących się i promujących psychoterapię poznawczo-behawioralną. W Polsce jest to między innymi Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej (PTTPB) i Polskie Towarzystwo Psychoterapii Behawioralnej (PTPB).

Na czym opiera się terapia poznawczo-behawioralna?

Słowa klucze dla podejścia poznawczo-behawioralnego to myśli i zachowania. Poznawcza sfera funkcjonowania człowieka dotyczy właśnie jego myśli, przekonań, pamięci etc., a behaviour w języku angielskim oznacza „zachowanie”. Czasem, bardzo rzadko, używa się w języku polskim słowa behawior, które oznacza „zachowanie”, używa się też jego innych form, na przykład „behawioralnie”, „behawioralny”, czyli „dotyczący, odnoszący się do zachowania”, ale zdarza się to raczej specjalistom, kiedy rozmawiają ze sobą używając zawodowego żargonu. W tym wewnętrznym języku jest to dopuszczalne, ale raczej niepoprawne określenie. Ta skomplikowana nazwa jednej ze szkół psychoterapii znaczy zatem mniej więcej tyle, co „psychoterapia, która zajmuje się myślami i zachowaniem”.

Trzecim hasłem odnoszącym się do psychoterapii poznawczo-behawioralnej jest słowo „emocje”. Zainteresowanie emocjami psychoterapia poznawczo-behawioralna zawdzięcza jednej ze swoich najwcześniejszych wersji zwanej terapią racjonalno-emotywną. Jak jest wspomniane we wstępie, psychoterapia poznawczo-behawioralna skupia się na myślach, emocjach i zachowaniach. Terapia racjonalno-emotywna zajmuje się przekonaniami i ich wpływem na emocje, a szczególnie negatywnym wpływem nieracjonalnych przekonań na emocje, a w drugim rzędzie interesuje się zachowaniami, które są odpowiedzią na te przekonania i emocje. Można powiedzieć, że ostateczny kształt psychoterapia poznawczo-behawioralna zawdzięcza połączeniu podejścia poznawczego, podejścia behawioralnego i terapii racjonalno-emotywnej. Podsumowując – psychoterapia poznawczo behawioralna zajmuje się myślami i emocjami wywoływanymi przez te myśli oraz zachowaniem (działaniem) człowieka, które jest odpowiedzią na myśli i emocje.

Terapia poznawczo-behawioralna jest tak zróżnicowana, zawiera w sobie tyle różnych wersji, odmian, technik, metod i strategii, że mówi się raczej o terapiach poznawczo-behawioralnych. Większość z nich opiera się na opisanych wcześniej założeniach, ale i tak znacznie się różnią. Przede wszystkim terapie poznawczo-behawioralne różnią się pod względem zaburzenia psychicznego, do leczenia którego się je stosuje. Inne strategie służą do leczenia depresji, inne do leczenia fobii, inne wykorzystuje się w leczeniu zaburzeń zachowania u dzieci, inne stosuje się przy zespole stresu pourazowego.

Każda interwencja terapeutyczna zgodna ze szkołą poznawczo-behawioralną jest ściśle zaplanowana krok po kroku, sformalizowana i konkretna, a zatem każde zaburzenie leczone jest adekwatnie do swojej specyfiki. Właśnie stąd bierze się ta różnorodność psychoterapii poznawczo-behawioralnych. Mówi się, że ten typ terapii jest najbardziej skuteczny w leczeniu zaburzeń lękowych czyli fobii, zespołu lęku uogólnionego, agorafobii, ataków paniki lub fobii społecznej. Bardzo często stosuję się ją jako drugą obok farmakoterapii metodę leczenia depresji i innych zaburzeń nastroju.

Wykorzystywana jest także w zaburzeniach odżywiania, zaburzeniach życia seksualnego, nadużywaniu i uzależnieniu od substancji psychoaktywnych (takich jak alkohol i narkotyki), a także innych nałogach. Oczywiście stosuje się psychoterapię poznawczo-behawioralną także w poważniejszych chorobach psychicznych, takich jak zaburzenia osobowości i zaburzenia psychotyczne (takie jak schizofrenia), ale specjaliści dyskutują, czy w przypadku tego typu dolegliwości w ogóle może być skuteczna. Terapia poznawczo-behawioralna może być psychoterapią indywidualną, grupową, małżeńską, a często zdarza się, że pacjent po odpowiednim wyszkoleniu przez specjalistę sam stosuje wobec siebie różne techniki, prowadzi sobie własną terapię.

Czy CBT jest skuteczna?

Skuteczność jest bardzo ważnym tematem w teorii terapii poznawczo-behawioralnej. Od jej początku do dziś prowadzi się wiele badań naukowych, których zadaniem jest zweryfikowanie skuteczności całego tego nurtu w psychoterapii, a także wszelkich jego odmian, strategii i wykorzystywanych technik.

Według teoretyków poznawczo-behawioralnych i terapeutów stosujących tę metodę skuteczne leczenie to takie, które możliwie szybko, łatwo i w każdym przypadku likwiduje objawy. Cenią sobie swoją szkołę, dlatego, że jej osiągnięcia są naukowo udowodnione, stosowane techniki oparte na dowodach, a efekty terapii są widoczne. Nie zawsze tak jest w przypadku innych szkół psychoterapeutycznych, co powoduje burzliwe dyskusje i różnice zdań pomiędzy terapeutami różnych nurtów.

Krytyka terapii poznawczo-behawioralnej bazuje na tym, co sami zainteresowani uważają za swoją największą zaletę. Krytycy twierdzą, że zaburzenia i problemy psychiczne mogą mieć źródło głęboko w ludzkiej psychice (na przykład w nieświadomości), a zwolennicy uważają, że nie istnieje nic poza myślami i reakcjami na te myśli, że zachowanie to jedyna rzecz, która człowieka charakteryzuje i jedyna, która powinna być leczona.

Niektórzy uważają, że sprowadzanie człowieka do bodźców i reakcji, zajmowanie się jedynie jego zewnętrznym wymiarem i prostymi emocjami jest fałszowaniem ludzkiej natury, odzieraniem go z człowieczeństwa i, co najważniejsze, wcale nie rozwiązuje problemu, a jedynie czyni go niewidocznym dla innych, zmniejsza dyskomfort osób obcujących z kimś zaburzonym psychicznie. Niektórzy twierdzą także, że jedyną zaletą terapii poznawczo-behawioralnej jest jej cena – terapia jest niedroga, ponieważ krótko trwa, ma z góry określony przebieg, łatwo się w niej wyszkolić i jest prosta do przeprowadzenia.

Każdy sam może odnaleźć wiele materiałów dotyczących psychoterapii poznawczo-behawioralnej i dzięki temu rozstrzygnąć, czy zwolennicy czy krytycy mają rację. Pewne jest to, że w niektórych zaburzeniach, takich jak fobie, terapia poznawczo-behawioralna stosowana jest z dużym sukcesem.